ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΗΣ ΣΤΑΜΝΑΣ

Το σπάσιμο της στάμνας

«Πέφτει το κομμάτι»

Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός

Ένα από τα πιο παράξενα έθιμα του Πάσχα, το οποίο διατηρείται κυρίως στην Κέρκυρα, είναι και το «σπάσιμο της στάμνας». Μάλιστα, γίνεται με τέτοιο φανφαρόνικο τρόπο για τουριστικούς λόγους, με αποτέλεσμα να ξεφύγει από την παλιά εθιμική διαδικασία, «να πλατειάσει» για να ικανοποιήσει τις αισθήσεις της όρασης, της αφής και της ακοής.

            Συγκεκριμένα το έθιμο «το σπάσιμο της στάμνας» πραγματοποιείται με την πρώτη Ανάσταση, που γίνεται να ξημερώνει Μεγάλο Σάββατο, τότε που ο ιερέας λέει το «Χριστός Ανέστη» και οι χριστιανοί σπάνε πήλινα αγγεία ή κάνουν με ότι μπορούν θόρυβο για να διώξουν το κακό του θανάτου.

            Στην Κέρκυρα το έθιμο μεταφέρθηκε τις πρωινές ώρες, γύρω στις 11 με 12π.μ και από τα τριώροφα και τετραώροφα κτήρια ανοίγουν τα παραθύρια και «αμολούνε» με δύναμη τις στάμνες, που καθώς πέφτουν κάνουν τον ανάλογο θόρυβο. Έτσι, η εθιμική αυτή πράξη κάνει συμμέτοχους τους πιστούς στη Ανάσταση του Χριστού και συγχρόνως πατούν τον θάνατο. Οι Κερκυραίοι με τη δεύτερη καμπάνα, που σημάνει την πρώτη Ανάσταση, εκσφενδονίζουν από τα μπαλκόνια τους που τα έχουν στολίσει με κόκκινα λάβαρα, «τους μπότηδες», που έχουν συνήθως διπλή λαβή. Μάλιστα για να κάνουν μεγαλύτερο θόρυβο, τους γεμίζουν με νερό και έτσι είναι πιο βροντεροί.

            Έχουν ειπωθεί πολλά για την έλευση αυτού του εθίμου, που άλλοι το θεωρούν ξενικό και άλλοι, πως είναι αρχαιοελληνικής προέλευσης.

            Πρώτη εκδοχή είναι, πως, οι Ενετοί κατά την περίοδο της Πρωτοχρονιάς έσπαγαν τις παλιές στάμνες, στην μεγαλύτερη γιορτή τους,- ως φόρο- στο νέο χρόνο, προκειμένου να τους φέρει νέα αγαθά στο σπίτι τους. Οι Ορθόδοξοι μετέφεραν το έθιμο, όπως λένε κάποιοι μελετητές, την Λαμπρή, λόγω που αυτή η εορτή θεωρείται η μεγαλύτερη για αυτούς.

            Μια άλλη εκδοχή που φαίνεται να έρχεται από τον μεσαίωνα, είναι αυτή που θέλει να γίνεται το σπάσιμο της στάμνας, για να φύγουν μακριά τα «μολυσμένα» κακά πνεύματα που ταλαιπωρούν τους ανθρώπους.

            Μια τρίτη εκδοχή είναι αυτή που λέει, πως επειδή μέσα στη στάμνα τα παλιά χρόνια φύλαγαν τα φάρμακα για να συντηρηθούν, λόγω που εκεί υπήρχε δροσιά, όταν έρχεται η χαρά που πατάει τον θάνατο όπως είναι η Ανάσταση του Χριστού μας, είναι μια ευκαιρία να σπάσουμε τη στάμνα, ως πράξη συμβολική ενάντια στο κακό.

            Η τέταρτη εκδοχή έχει παγανιστική προέλευση, και θέλει να δείξει, πως καθώς η φύση οργιάζει την άνοιξη, για τη συλλογή των καρπών απαιτούνται νέα κανάτια και δοχεία για την αποθήκευσή τους. Αυτός είναι και ο λόγος, που σπάμε τα παλιά κανάτια στην Ανάσταση του Κυρίου μας, Ιησού Χριστού.

            Το έθιμο του «σπασίματος της στάμνας», διατηρούνταν στην Κεφαλλονιά μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. Φαίνεται δε ότι το έθιμο αυτό ήταν κοινό, σε όλα τα Επτάνησα, και τώρα τελευταία αναβιώνει στη Λευκάδα,  Ζάκυνθο και στην Κεφαλονιά.
            Πιθανόν το έθιμο να είχε εξασθενήσει από πολύ παλιά. Το βρίσκουμε:
όμως ως αναφορά στο «Κεφ. Α'- Στατιστική εξέτασις της Νήσου. Κεφαλληνίας, καθ’ ην ευρίσκετο κατάστασιν το Ι829ον έτος» στον τόμο «Ιόνιος Ανθολογία» Κέρκυρα, Ιούλιος ΛΩΛΔ.
            Συγκεκριμένα, στη σελίδα 511 αναφέρει ο περιηγητής: «... Το Μέγαλο Σάββατον όταν ψάλλεται εις την εκκλησίαν το ανάστα ο Θεός ρίπτουσιν έξω των οίκων τα αγγεία ακέραια ή ημίθραυστα. Δεν διαβαίνουσιν επάνω τών συντριμμάτων, αλλά τα μετατοπίζουσιν, αν πρέπη αναγκαίως να διέλθωσιν εκείθεν….»
Ίσως, το «ασύμφορο» για τότε σπάσιμο (επειδή τα αγγεία ήταν χρήσιμα) να έκαναν τους Κεφαλλονίτες να αδιαφορήσουν και να ξεχάσουν το έθιμο.
             Ας δούμε όμως το έθιμο, «το σπάσιμο της στάμνας» και μάλιστα σε σχέση με το άλλο  παρεμφερές έθιμο, αυτό που λέγεται, «πέφτει το κομμάτι» και που διατηρήθηκε μόνο στην περιοχή της Ανωγής, κυρίως στα Μονοπολάτα. Τις 5 το πρωί Μ. Σάββατο που όλα είχαν τελειώσει, άρχιζε όρθρος της πρώτης Ανάστασης. Ο παπάς κρατάει ένα πανέρι γεμάτο φύλλα και κλαριά ελιάς ή δάφνης και φωνάζει "Ανάστα ο Θεός". Τότε  οι πιστοί χτυπούνε με ξύλα τα στασίδια και το γυναικωνίτη, ρίχνουν βαρελότα και σπάνε μια μεγάλη στάμνα, όπως λένε "πέφτει το κομμάτι"[1].

            Επιβάλλεται μια αναλυτική και τεκμηριωμένη αναφορά για το έθιμο αυτό, μια και πολλοί το θεωρούν ξενικό, ότι ήλθε από τη Δύση, δηλαδή ότι είναι φράγκικο.

Στα «Άπαντα»[2] του Ανδρέα Λασκαράτου, η φράση «Πέφτει το κομμάτι», εξηγείται,

 ως «το πρώτο σμπάρο που πέφτει το Μεγάλο Σάββατο», εννοείται ο θόρυβος που κάνει το σπάσιμο της στάμνας. Αναφέρεται δε ως ίδια έκφραση και από τον ιστοριοδίφη Ηλία Α. Τσιτσέλη[3], σε μια καταγραφή ταφικών εθίμων προερχόμενα από την περιοχή της Αγίας Θέκλης-Ανωγής. Αναφέρεται στα έθιμα της Μεγάλης Πέμπτης γράφοντας : « Αι γυναίκες δεν εσάρωνον από την Μεγάλην Πέμπτην μέχρι το Μεγάλο Σάββατον, και αν εσάρωνον, δεν επετούσαν τα σκουπίδια. Και αφού ήθελε πέση το κομμάτι, τότε τα επετούσαν. Και επετούσαν και παλιόπιατα, παλιοπαδέλες και άλλα διάφορα αγγεία, και έλεγον :Στην πομπή σας κ.λ.π.». Βλέπουμε πως κυρίως πετούσαν πήλινα αγγεία και πιάτα.

            Εν κατακλείδι  το έθιμο  «το σπάσιμο των αγγείων ή της στάμνας» ή καλύτερα όπως το λέμε στην Κεφαλλονιά μας «πέφτει το κομμάτι» δεν είναι ξενικό, (της Δύσης) αλλά προέρχεται από τα Αρχαία Ελληνικά χρόνια και πέρασε στο Βυζάντιο και ως κατάλοιπο διατηρείται σε κάποια μέρη των Επτανήσων. Πρόκειται για ταφικό έθιμο, που λίγο πολύ αθέλητα το διατηρούμε όλοι μας έως σήμερα. Αφού βγάλουμε τη σορό του νεκρού από το σπίτι, κάποιος παίρνει και σπάει ένα πιάτο ή κάτι πήλινο, έξω από την πόρτα, για να σταματήσει το κακό. Για να μην πάρει ο νεκρός, σύμφωνα με την πρόληψη που επικρατεί, κάποιον άλλον από την οικογένεια σε σύντομο χρόνο. Ο λαός νομίζει πως δια του κρότου, που παράγεται από το σπάσιμο των αγγείων, εκτοπίζει το κακό. Το έθιμο του να θραύουμε τα αγγεία[4] και ιδίως τα πήλινα, ανήκει στην αρχαιότητα και πέρασε στο Βυζάντιο και έπειτα στη Δύση.

            Το έθιμο του να σπάμε τα αγγεία ή κάτι πήλινο, όταν ο άνθρωπός τελειώσει τη ζήση του, καθιερώθηκε και σε βαριά ασθενείς επειδή μέσα σε πήλινα αγγεία τοποθετούσαν τα φάρμακα[5]. Βέβαια υπάρχουν και άλλες εξηγήσεις, που η κάθε μια θέλει να πει τη δική της αλήθεια.

 ΤΟ  ΠΕΤΑΓΜΑ  ΤΗΣ  ΣΤΑΜΝΑΣ ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΟΛΑΤΑ

 Όπως και να έχει το έθιμο «το σπάσιμο της στάμνας» διατηρείται ακόμη στην αρχική του μορφή στα Μονοπολάτα και πραγματοποιείται μέσα στο ναό κατά την ώρα που ο ιερέας λέει το «Ανάστα ο θεός». Μακάρι να αναβιώσει προσεκτικά και σε άλλους τόπους του νησιού, χωρίς ακρότητες και παραλλαγές και να το χαίρονται οι πιστοί και ο κάθε επισκέπτης, που περνά την πασχαλινή περίοδο στο νησί μας.

-Το κείμενο έχει δημοσιευτεί αρχικά στο περιοδικό «Kefalonitis» του Ανδρέα Πέτρου Δεμπόνου

---

[1] Για το έθιμο «Πέφτει το κομμάτι», βλ. Θεόδωρος Π. Ευαγγελάτος, Μονοπολάτα, Αθήνα 1984.

[2] Βλ. Τ. 3^ος , σελ. 601

[3] Βλ. Τ. 3^ος , σελ. 629, « Έθιμα Μ. Εβδομάδας», και άρθρο του ιδίου στο περιοδικόν σύγγραμμα «Παρνασσός» 1892, σελ. 290

[4] Pouqueville, Voyage dawn la Grece t. VI σ. 146. Επίσης βλ. Ν. Γ. Πολίτου, Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ΄, « Τα κατά την τέλευσην», σελ. 333, και του ιδίου, Λαογραφικά Σύμμ. Β΄ ,σελ. 280

[5] Ο. Π.